1- شناسه ها ،تکواژوابسته تصریفی اند ودر شمارش تکواژها یک تکواژ محسوب می شوند .
2- تکواژ صفر / تهی( Φ ) نمود آوایی نداردامّا در شمارش یک تکواژ به حساب می آید ؛ مانند« است » که 2 تکواژ است .
3- نقش نمای اضافه (-ِ ) یک واژه ، یک تکواژ و یک واج است .
4- (یِ ) ؛ یک واژه ، یک تکواژ ودو واج است .
5- « برایِ » یک واژه است و یک تکواژ ؛ زیرا ( -ِ ) زیر صامت « ی » متعلّق به خود واژه است .
6- نقش نمای اضافه ( -ِ ) وحروف پیوند مثل « و » به تنهایی یک واژه اند .
7- « ی » اسنادی در فعل ربطی ، یک واژه محسوب می شود . مثلاً « ی » در ، تویی ← دو تکواژ ( تو + ی ) « ی » اوّلی در« تویی » حرف میانجی است و در شمارش تکواژ به حساب نمی آید .
8- گروه فعلی بر روی هم یک واژه به حساب می آیدو ممکن است چندین تکواژ داشته باشد :
« داشتند برمی گشتند ، خواهم رفت ، خوانده است ، می رفت و ... »
9 - هسته ی گروه قیدی قید یا اسم است .
10 - به بخشی از جمله ی مستقلِّ مرکّب که دارا ی پیوند وابسته ساز است جمله ی وابسته ( پیرو ) می گویند .
11 - « ان » تکواژ گذرا ساز است. این تکواژبه بن مضارع بعضی از فعل های ناگذر افزوده می شود و آن را گذرا به مفعول می سازد ، همچنین به برخی فعل های گذرا .
12 - تکواژ گذرا ساز « ان » جمله های دو جزیی را به سه و سه جزیی را به چهار جزیی تبدیل می کند .
13 – برخی از مصدر ها مثل : شتافتن ، زیستن ، آسودن ، این تکواژ را نمی پذیرند .
14 - برخی از فعل های ناگذر از مصدر های « آمدن ، رفتن ، ماندن و افتادن » به شکلِ :
« آوردن ، بردن ، گذراندن/ گذاشتن ، انداختن » گذرا می شوند .
15 - افعالی مانند « دیده شده است و ... » با وجودداشتن فعل معین ( کمکی ) ساده اند ، چون بن مضارع آنها یک تکواژ است ← بین . چنین فعل هایی در شمارش واژه ها یک واژه به حساب می آیند ، چون افعال معین به تنهایی واژه نیستند .
16 - فعل « ساده ( داشت خورده می شد ) مرکب ( او پدرش را دوست دارد ) پیشوندی ( برافراشت ، درغلتید ، واماند و ... ) » دربرخی افزودن پیشوندباعث تغییر معنا می شود :« افتادن ← برافتادن» دربرخی تغییرپدید نمی آید :
« شمردن← برشمردن»
17 - واژه های « نیست ، باید ، پهناور ، ادبیّات » به ترتیب : « 3 ، 2 ، 3 ، 3 » تکواژ اند .
18 – فعل هایی که به متمم نیاز مندند ، دارای حرف اضافه ی اختصاصی اند ، امّا فعل هایی که به متمم نیاز ندارند ، دارای حرف اضافه ی اختصاصی نیستند ؛ مثلاً رفتن به این دلیل نیاز به متمم ندارد که با هر سه حرف اضافه ی « از، به ، با » کاربرد دارد . هم چنین است « رسیدن و آمدن و ... » ← سارا ( به ، با ، از ) دانشگاه / دوستش رفت . اما نمی توان گفت : سارا با پدرش می نازد .
19 – اگر « است ، بود ، شد و مشتقّات آن ها » در ساختمان فعل های دیگر به کار روند و فعل معین واقع شوند فعل اسنادی نیستند : گفته است ، خورده بود و ...
20 – جمله های دو جزیی بی فعل در حقیقت همان جمله های سه جزیی با مسند اند که فعل آن ها حذف شده است .
21 – فعل های گروه « گردانیدن و هم معنی های آن : نمودن ، ساختن ، کردن » همیشه جمله های چهار جزیی با مفعول و مسند می سازند .
22 - جمله های سه جزیی بی فعل در حقیقت همان جمله های سه جزیی با مسنداند با این تفاوت که به جای فعل « است » از واژه ی « یعنی » استفاده می شود .
23 – شاخص ها عناوین و القابی اند که بدون هیچ نشانه ای یا نقش نمایی پیش از اسم می آیند . شاخص ها همیشه بدون فاصله در کنار هسته می آیند و در جای دیگر می توانند هسته ی گروه اسمی باشند .
24 – نقش تبعی آن است که اسم یا گروه اسمی ، تابع نقش گروه اسمی قبل از خود باشد : « معطوف ، بدل ، تکرار»
25 – ملاک تشخیص واژه های ساده از غیر ساده وضعیّت امروزی آن هاست و اهل زبان پیشینه تاریخی زبان را در نظر نمی گیرند ، واژه های زیر ساده اند :
« تابستان ، زمستان ، دبستان ، ساربان ، خلبان ، شبان ، زنخدان ، ناودان ، خاندان ، سیاوش ، سهراب ، رستم ، تهمینه ، شیرین ، دستگاه ، استوار ، بنگاه ، پگاه ، غنچه ، پارچه ، کلوچه ، کوچه ، مژه ، دیوار ، دیوانه ، رادار »
26 – هر واژه یک تکیه دارد : « آموزش و پرورش ، رخت و خواب ، کتاب خانه ، دهکده ، کفش و ... »
27 – فرایند های واجی : « کاهش ( دست بند ، امضا و... ) ، افزایش ( خانه ی دوست ، خانه ای ، خیابان ) ، ابدال ( شنبه← شمبه اجتماع← اشتماع ، تخلیص← تلخیص ، نامَه← نامِه )، ادغام ( زود تر← زوتّر ، شب پره← شپّره )
29 – کلمات دخیل کلماتی اند که در اصل فارسی نبوده اند ، اما در طول تاریخ با زبان فارسی آمیخته شده اند . « نشان دار( با ال : البتّه ، خاتم الانبیا، با تنوین : شخصاً ، حرف + اسم : علی رغم ، مع الوصف ) و بی نشان : کتاب ، کیف ، قلم و... »
30 – تکواژ آزاد را« پایه » ووابسته را « وند » می گویند .
31 – اسم ها از نظر ساخت : 1- ساده « کیف ، کتاب و... » 2 - مرکب « کتاب خانه ، آبدارخانه ، و... » 3 - مشتق « گلزار ، دهکده ، ترشی ، و ... » 4 - مشتق مرکب « دانش سرا ، دادوبیداد ، دوچرخه و... »
32 – برخی از واژه های مشتق بیش از یک وند دارند : « ناهماهنگی ، ناشنوایی ، بی مسؤولیّتی و... »
33 – تكواژهاي آزاد دستوري شامل : 1- حروف پيوند 2- حروف اضافه 3- را مفعولي 4- حروف ندا
5- ضمايرشخصي متصل و منفصل 6- مخفف زمان حال بودن « -َ م ، ي ، يم ، يد ، ند = هستم ، هستي و ...
7 – ضماير اشاره ، پرسشي ، مبهم 8- نقش نمای اضافه (-ِ )
34 – تكواژهاي وابسته ي تصريفي شامل : 1- «ي» نكره 2 – نشانه هاي جمع 3- «تر/ ترين » 4- شناسه ها 5- جزء پيشين فعل ها ( مي ، ﺑـ ، ﻧـ ← مي روم ، بروم ، نروم ) 6- پسوند گذرا ساز ( ان ) 7- پسون هاي ماضي ساز ( اد ، يد ، ست ، ت ، د ← افتاد ، كشيد ، دانست ، كُشت ، خورد ) 8- تکواژ صفر / تهی( Φ )
34- « همان و همين » يك تكواژ به حساب مي آيند .
35 « ان » در پلكان مجموعه ساز است و واژه ساده به حساب مي آيد .
36 – « هم چون و هم چنين و اين چنين » به خاطر داشتن يك تكيه يك واژه و دو تكواژاند ؛ « چنين » صرف نظر از دستور تاريخي ، فقط يك واژه و يك تكواژ است .
37 - درصورتی که: ۴ تكواژ- وقتی که : ۳ تكواژ - چنانچه : ۲ تكواژ پروردگار : ۲ تكواژ- پرندگان : ۳ تكواژ
38 - تکواژ ماضی ساز درشمارش تعداد تکواژها محاسبه نمی شود. (*۱- ((اد)) مثل: افتاد ۲- ((د)) مثل :خورد ۳- ((ست)) مثل: دانست ۴- ((ت)) مثل:کشت ۵- ((ید)) مثل: پوسید . دراین واژه ها بن مضارع بااین تکواژهاترکیب می شود. )
* البته لازم به تذكّر است كه در برخي از اين موارد جاي بحث وجود دارد وقطعي نيست و اجماع كلّي وجود ندارد ولي در بين بسياري هم اتفاق نظر زيادي در اين موارد وجود دارد .
تهیه کننده:عبدالمجید فاطمی
سلامی از سر صدق برزیباسیرتان نیک اندیش دانش دوست دانش آموز وهمه ی زیباصفتان نیک نظر .